Chwałkowski Mikołaj
Mikołaj (IV) Chwałkowski – poseł, rezydent kurlandzki na dworze królewskim w Rzeczypospolitej, twórca prawa, historyk, pisarz.
Chwałkowski Mikołaj (IV) – herbu Odrowąż. Urodził się 3 sierpnia 1646 r. we Wschowie, jako syn Mikołaja (III) Chwałkowskiego i Anny Fohn, Pochodził ze szlacheckiej rodziny wyznania luterańskiego. Wcześniej rodzina posługiwała się nazwiskiem Malewscy, ale pod koniec pierwszej połowy XVI wieku Mikołaj I przyjął nazwisko Chwałkowski. Miał trzynaściorga rodzeństwa. Pierwszy etap edukacji rozpoczął we Wschowie, a następnie udał się do Frankfurtu nad Odrą do tamtejszej akademii. Po powrocie z Frankfurtu został w 1670 roku radcą księcia kurlandzkiego Jakuba Kettlera. Ten obdarzając go wielkim zaufaniem uczynił go rezydentem do sprawowania swoich (kurlandzkich) interesów na dworze polskim. Jako rezydent króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, a następnie Jana III Sobieskiego, potrafił pozyskać na dworze względy monarchów, dzięki czemu król na sejmie w 1676 r. potwierdził wszystkie nadane wcześniej jemu oraz rodzinie prawa szlacheckie, które uległy zatarciu ze względu na mieszczański charakter życia, m.in. byli rajcami, burmistrzami, sekretarzami czy skarbnikami we Wschowie oraz innych miastach, w tym na terenie Prus i Kurlandii. Po śmierci Kettlera w 1682 r. władze w Kurlandii objął książę Fryderyk Kazimierz Kettler, u którego również pozostał na służbie, m.in. wysyłał sprawozdania i diariusze sejmowe informując o sytuacji w Koronie. Tytułował się „capitaneus Schrundensis” ze względu na powierzenie mu zarządzania dobrami książęcymi Schrunden w Kurlandii. Poza byciem rezydentem kurlandzkim na dworze polskiego króla zajmował się tworzeniem prawa dla Rzeczpospolitej. Według części badaczy był prawnikiem wybitnym, według innych znawców historii prawa jego prace były powierzchowne i pełne błędów. Jednym z jego krytyków i konkurentów był Krzysztof Hartknoch, polski historyk prawa i ustroju Rzeczpospolitej, który nie szczędził Chwałkowskiemu ostrej krytyki. Również Józef J. Załuski żyjący w XIX wieku uznał dzieła Mikołaja IV za bezwartościowe. Natomiast Oswald Balzer, wybitny historyk ustroju i prawa polskiego, uważał Chwałkowskiego za jednego z najlepszych prawników XVII wieku w Polsce. Jego najważniejsze dzieła historyczne i prawnicze to: wydane w 1676 roku w Królewcu: Regni Poloniae Jus Publicum ex statutis ac constitutionibus depromptum a Nicolao Chwalkowski Anno 1676. (198 stron) – dedykowane królewiczowi Jakubowi Sobieskiemu. W 1684 roku ukazało się, również w Królewcu drugie wydanie tego dzieła z rozszerzonym tytułem i wzbogacone o ryciny z wizerunkami królów i książąt polskich od Lecha do Jana III Sobieskiego. Regni Poloniae Jus Publicum a Nicolao de Chalkowo Chwalkowski Eqv: Pol: illustrissimi et celsissimi In livonia Curlandiae et Semigalliae Ducis consiliarioet ad Aula Regami Polonam residente per alteram auctoris exhibitium. Łącznie 587 stron dedykowanych częściowo Janowi III Sobieskiemu, Leopoldowi I oraz Fryderykowi Wilhelmowi Brandenburskiemu. Kolejnym dzieła były dedykowane miedzy innymi braciom Sobieskim: Aleksandrowi Benedyktowi i Konstantynowi, a kolejne dzieło, Maksymilianowi Emanuelowi elektorowi bawarskiemu. Chwałkowskiemu przypisuje się wydany w 1697 roku promptularz prawa polskiego pod tytułem: Prawa i zwyczaje Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jego prywatne życie pozostaje owiane tajemnicą. Również okoliczności i data jego śmieci są nieznane. Pewne jest, że nie żył już w 1712 roku. Przypuszcza się, że zmarł pomiędzy rokiem 1697,a rokiem 1712, gdy jego dzieła są już wydawane przez niezależnych drukarzy. Szacuje się, że Chwałkowski zmarł około roku 1700. Miejsce pochówku nie jest znane.
Matusz Szałata
Bibliografia:
Książki:
Andreas Gryphius Na Ziemi Wschowskiej i Pograniczu Wielkopolsko – Śląskim. Inspiracje- Związki – Konsekwencje pod redakcją Marty Małkus i Kamili Szymańskiej, Wschowa – Leszno 2019, Andrzej Mariusz Wieczorkowski: Mikołaj Chwałkowski ze Wschowy – Prawnik, Dziejopis i Dyplomata z XVII Wieku, s. 133 – 155,
Encyklopedia Powszechna Samuela Orgelbranda, 1861. Tom V, s. 573 – 574.
Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego powiększony dodatkami z późniejszych autorów, rękopisów, dowodów urzędowych, Wydany przez Jana Nepomucena Borowicza,Lipsk 1839. Tom III, s. 100.
Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego Treściwie Ułożony i Wpisami z Późniejszych Autorów, Różnych Akt Grodzkich i Ziemskich, z Ksiąg Akt Kościelnych oraz z Dokumentów Familijnych Powiększony i Wydany Przez K. Łodzia – Czarneckiego, Gniezno 1875 – 1881. Tom I, s. 78, 381.
Polski Słownik Biograficzny, Tom IV, s. 8-9. Kazimierz Piwarski.
Wilhelm Schober Quellen und Forschungen zur Heimatkunde der Fraustadter Landchens , , s. 79, 94. Fraustadt 1936.
Prasa:
Przyjaciel Ludu, zeszyt V (XVII), s. 8. Sergiusz Sterna – Wachowiak.”
Inne:
Płyta nagrobna Mikołaja Chwałkowskiego (III), Lapidarium Wschowa, płyta nr 123.
Kwilecki Franciszek Antoni
W dniu 29 listopada 1758 roku wziął ślub ze starościną wschowską Józefą Koźmińską, córką Ignacego i Marii z Sapiehów. Pierwsze małżeństwo z Józefą Koźmińską nie przyniosło mu potomstwa, ponieważ ta zmarła po siedmiu tygodniach na ospę. Natomiast z jego drugiego związku małżeńskiego z Teresą Szczaniecką, kasztelanką kamińską, na świat przyszło dwoje dzieci Marianna oraz Antoni ,który podobnie jak ojciec piastował urząd starosty wschowskiego. Był właścicielem Wróblewa w powiecie poznańskim oraz Powiercia w powiecie konińskim.
Jako 33-latek został 17 kwietnia 1758 r. obwołany starostą wschowskim. Pełnił urząd przez 30 lat aż do 1788 r. (inne źródła podają, że do 1789 lub 1790), kiedy stanowisko to objął jego syn. W 1759 r. porozumiał się z oficjałem poznańskim w sprawie zezwolenia na budowę kirkutu (cmentarza żydowskiego) na terenie Wschowy. Podczas sejmu nadzwyczajnego w 1761 r. był posłem z Wielkopolski. W 1763 roku jako przedstawiciel województw poznańskiego i kaliskiego wystarał się u D.F. Lossowa o zmniejszenie wymuszanych dostaw zboża do magazynów pruskich. Udało się zmniejszyć kontyngent do 36 000 ćwiertni. Posłował na sejmie koronacyjnym w 1764 r., a w 1766 r. piastował funkcję marszałka Trybunału Koronacyjnego. W 1766 r. wraz z braćmi Janem i Adamem rozpoczął finansowanie i budowę murowanego kościoła w Kwilczu. W tym samym roku został mu nadany Order św. Stanisława. Nie poparł konfederacji radomskiej w 1767 r.. Na sejmie w latach 1767 – 1768 został powołany na członka odnowionej komisji do rozmów z dworem berlińskim. Jesienią 1768 roku przystąpił do konfederacji barskiej i aktywnie działał na rzecz obrony katolicyzmu, zachowania niepodległości oraz prowadził agitację w zachodniej części woj. poznańskiego. Zarządzał akcją ściągania podatków oraz rekrutacją. W ten sposób wystąpił przeciwko królowi Stanisławowi Augustowi i protektoratowi rosyjskiemu. Król oskarżył na piśmie Kwileckiego o złe zarządzanie miastem, starosta wyszedł jednak obronną ręką. 25 stycznia 1769 r został aresztowany przez Rosjan, jednak po interwencji Warszawy został zwolniony 3 lutego 1769 r. Latem 1770 r. na ręce ambasadora M. Wołkońskiego, złożył dokument dotyczący potwierdzenia swej lojalności. Jednak nadal utrzymywał kontakty z przywódcami konfederacji, udzielając im m.in. pomocy materialnej. W listopadzie 1771 r. oddelegowany do Warszawy. Jego zadaniem tam było przedstawienie królowi i posłom z zagranicy ciężkiej sytuacji ludności na terenach okupowanych przez Prusy. W 1771 r. pomógł w organizacji zjazdu wschowskiego, na którym 12 grudnia wybrano go komisarzem do przeprowadzenia kontroli czynności Ignacego Malczewskiego oraz Izby Konsyliarskiej. 23 grudnia 1771 r. podczas Rady Senatu mianowany został posłem i oddelegowano go do Berlina. 3 stycznia 1772 r. złożył pisemną deklarację o tym, że nie współpracuje z konfederatami barskimi. 23 stycznia 1772 r. wyjechał z Warszawy do Kłodawy, konwojowany przez 100 kozaków rosyjskich. Po zainstalowaniu się w Berlinie wysłał petycje do Fryderyka II, w której domagał się zaprzestania porywania kolonistów i wypuszczenia zakładników, zaniechania rekwizycji zboża, zakończenia wymuszania pieniędzy i narzucania fałszywej monety, gdyż ta psuła rynek. Fryderyk II przez sześć tygodniu udawał chorego, aby odwlec spotkanie z Kwileckim. Jego odpowiedź na petycję nadeszła 12 marca 1772, nic jednak się nie zmieniło. W czerwcu Kwilecki opuścił Berlin. W drugiej połowie roku 1773 na wezwanie króla stawił się u niego w stolicy gdzie złożył sprawozdanie z realizacji postulatów z wyżej wymienionej petycji. Zasiadał w wielu komisjach do rozpraw sporów majątkowych z ramienia sejmu rozbiorowego. Pod koniec marca 1774 r., Kwilecki został ponownie oddelegowany do Berlina. Miało to związek z kolejną inwazją pruską i zajmowaniem polskich ziem, co przesuwało granicę państwa. Raport z tej misji złożył sejmowi polskiemu w dniu 6 kwietnia 1775 roku. W 1776 roku wziął udział w sejmiku poselskim wschowskim. Nie dopuścił do wybrania dysydenta na posła, o czym ówcześnie poinformowała „Gazeta Lejdejska”. Od początku działalności Komisji Dobrego Porządku we Wschowie w 1780 r. był jednym z jej królewskich komisarzy. W 1782 r. wraz z braćmi Janem i Adamem, po 16 latach zakończył budowę murowanego kościoła w Kwilczu. We Wschowie wyremontował kamienice, w której umieszczono archiwum, kancelarię i izbę sądową. We Wróblewie opłacił wystawienie trzech pomników, które zachowały się do dziś. W 1785 roku w nieustalonych miejscach, stanęły figury Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, św. Wawrzyńca oraz św. Jana Nepomucena. Posłował na sejm z woj. poznańskiego w 1786 r. Na sejmie czteroletnim w 1788 roku, po raz kolejny posłował z Wielkopolski. dostąpił zaszczytu otwarcia obrad sejmu i powitania króla, co miało miejsce 6 października 1788 r. Następnie został zasiadł w zespole do spraw konstytucji. Od października tego samego roku pracował jako stronnik królewski w Departamencie Wojskowym. W roku 1788 (lub 1779, 1790) zrezygnował z funkcji starosty wschowskiego. Był zwolennikiem zwiększenia podatków na armię i jej rozbudowę do 60 000 żołnierzy. 15 grudnia 1790, monarcha nadał mu godność kasztelana kaliskiego. W tym samym roku został współwłaścicielem fabryki skór w Poznaniu. Zasiadał w Deputacji Konstytucyjnej, organie wyłonionym przez Sejm Czteroletni 7 września 1789 w celu opracowania projektu zmiany ustroju Rzeczypospolitej. Będąc zapalonym zwolennikiem konstytucji, na rzecz której w 1791 r. agitował w województwie kaliskim. Był jednym z sygnatariuszy Konstytucji 3 Maja.
Za życia odznaczony: 1766 Order św. Stanisława, 1776 Order św. Anny, Król Stanisław August w 1789 r. odznaczył go Orderem Orła Białego.
Zmarł 3 lutego 1794 r. w Hassenfeld w powiecie wystruckim, w drodze powrotnej z Berlina do Poznania. Pochowany w Kwilczu w kościele w Kwiliczu, który ufundował wraz z braćmi.
Mateusz Szałata
Bibliografia:
Książki:
Czuma Mieczysław, Mazan Leszek, Poczet serc polskich s. 231 – 233.
Estreicher Karol „Bibliografia Polska. Tom XX, zeszyty 1. 2. 3. 4. Litt. Kon – Ky. 1905 rok Kraków drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 434.
Kwilecki Andrzej Kwilcz s. 23 ,37, 100-101.
Nowakowski Andrzej, Wschowa i ziemia wschowska w dawnej Polsce (do roku 1793), s. 131. Białystok 1994.
Stupnicki Hipolit Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów; ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów. Tom II, s. 84. Lwów 1859.
Stupnicki Hipolit Herbarz polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi wszystkich stanów i czasów; ułożony porządkiem alfabetycznym na podstawie Herbarza Niesieckiego i manuskryptów. Tom III, s. 83. Lwów 1862.
Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego Treściwie Ułożony i Wpisami z Późniejszych Autorów, Różnych Akt Grodzkich i Ziemskich, z Ksiąg Akt Kościelnych oraz z Dokumentów Familijnych Powiększony i Wydany Przez K. Łodzia – Czarneckiego, Gniezno 1875 – 1881. Tom I, s 104, 857 – 858 https://pbc.biaman.pl/dlibra/publication/edition/1696/content
Polska encyklopedia szlachecka w oprac. S. J. Starykoń-Kasprzyckiego i Michała Dmowskiego, Tom VII, s 259. Warszawa 1937.
Polski Słownik Biograficzny Tom XVI, s. 381 – 382. Wacław Szczygielski.
Wielkopolski Słownik Biograficzny, s. 400 – 401, Warszawa – Poznań 1981. Marian Drozdowski.
Źródła:
Diariusz_Sejmu_Czteroletniego_sesje_1-71_ (1), s. 1-2 w zbiorach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej: https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=32987&from=FBC
Akta Miasta Wschowa, dokument królewski Stanisława Augusta, w którym oskarża Kwileckiego o złe zarządzanie miastem. Stanisław August, król […] oskarżeni starostę Antoniego Franciszka Kwileckiego o złe zarządzanie miastem, . Archiwum Państwowe w Zielonej Górze. Sygnatura 89/363/0/1/75. https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jednostka/-/jednostka/12315064
Dokument z opisem powitania F.A. Kwileckiego we Wschowie umieszczony we wschowskiej kapsule czasu w 1786 roku.
Inne:
Volkening Erich
Erich Volkening (1886 – 1929) starosta wschowski.
Urodził się 15 lipca 1886 r. w Preußisch-Oldenorf w pobliżu Osnabruck w Westfalii., jako najmłodsze dziecko znanego westfalskiego pastora Augusta Volkeninga. Szkołę średnią ukończył w Gütersloh, następnie podjął studia prawnicze. Był żonaty z Clarą Reinhard, z którą miał trójkę dzieci: Claus, Rolf i Helga. W 1913 r. rozpoczął pracę w administracji królestwa pruskiego jako asesor rządowy. W następnym roku został oddelegowany do Leszna, aby tam wesprzeć w pracy miejscowego starostę von Kardorfa. W tym samym roku został wcielony do armii niemieckiej. Cały okres Wielkiej Wojny spędził na froncie francuskim. W listopadzie 1918 r. został zwolniony ze służby w wojsku i powrócił do Leszna, gdzie od 20 listopada podjął pracę w starostwie. W 1919 r. opowiadał się i agitował na rzecz pozostawienia dystryktu leszczyńskiego w granicach państwa niemieckiego. Był członkiem jednej z delegacji do rządu w Berlinie w tej sprawie. Był członkiem Niemieckiej Narodowej Partii Ludowej. Od lipca 1919 r. brał udział w negocjacjach przy wyznaczaniu nowej granicy. Następnie jako asesor rządowy przekazywał władze nad powiatem leszczyńskim staroście Tadeuszowi Sobeskiemu. W styczniu 1920 r. po zakończonych negocjacjach, wraz z rodziną przeprowadził się do Wschowy, gdzie 17 stycznia został mianowany komisarycznym starostą nowego powiatu wschowskiego w prowincji Grenzmark Posen – Westpreussen. Zamieszkał przy ówczesnej ulicy GartenStrasse 7 (obecnie ul Moniuszki) W pierwszych latach sprawowania przez siebie urzędu zajął się poprawą infrastruktury na terenie powiatu. Naprawiono iodbudowano drogi wiejskie. Wytyczono nowe ulice, położono bruk. Następnie rozpocząłproces elektryfikacji Wschowy i pozostałych terenów powiatu. Na stacji kolejowej utworzono graniczną bazę przeładunkową, co znacznie podniosło rangę stacji i miasta. W 1922 wspierał utworzone z inicjatywy dr Wilhelma Schobera „Towarzystwo Badań i Opieki nad Ojczyzną”. Starosta wschowski był również przewodniczącym Komitetu Prowincjonalnego i przez szereg lat przewodniczącym wydziału prowincjonalnego Marchii Granicznej w Pile. Przejmował się losem mieszkańców, dlatego walczył z bezrobociem oraz ubóstwem w mieście. W 1923 r. uruchomiono „kuchenne pogotowie ratunkowe” (Notstandskuche eigerichtet), które wydawało dziennie 230 ciepłych posiłków. Zajął się zdobyciem środków na pomoc zwolnionym pracownikom cukrowni. Również w 1923 r. objął przewodnictwo w spółdzielni mieszkaniowej Fraustadt i na stanowisku tym pozostał aż do swojej śmierci w 1929 r. Pod jego kierownictwem spółdzielnia oddała mieszkańcom o najniższych dochodach 70 mieszkań. Pod koniec 1923 r. otrzymał oficjalną nominację na stanowisko starosty wschowskiego. W latach 1924–1926 w Przyczynie Dolnej na jego polecenie wybudowano dom spokojnej starości dla mieszkańców powiatu, zwany wtedy Feierabendhaus (dom wakacyjny). We Wschowie zimową szkołę rolniczą w budynku, w którym dziś mieści się Dom Dziecka. Przy dzisiejszej ulicy Kościuszki (wtedy: Alfons Jeuthe Straße) zlokalizował nowoczesna szkołę ewangelicką, a publiczną szkołę katolicką umieścił w przebudowanym na tę potrzebę seminarium nauczycielskim. Doprowadził do połączenia powiatowej i miejskiej kasy oszczędności, chroniąc w ten sposób je przed bankructwem. Połączone kasy zostały przekształcone w instytucję bankową o szerokim wachlarzu usług. 25 czerwca 1924 r. opowiedział się za przyznaniem środków na budowę nowej siedziby starosty. Był szczególnie dumny z nowego budynku przy BanhofStrasse (Kazimierza Wielkiego nr 16,18,20), który uroczyście otworzył 15 lipca 1925 r. w towarzystwie nadprezydenta prowincji Fredricha von Büllowa. Na parterze mieściło się muzeum okręgowe i regionalne, wyżej biura administracji powiatowej. Również w tym budynku udało mu się zorganizować poradnie dla matek i niemowląt, w której corocznie badano wszystkie dzieci w powiecie. W obiekcie utworzono również poradnię przeciwgruźliczą. Również w tym roku, w Przyczynie Dolnej wybudowano osiedle domków jednorodzinnych dla przesiedleńców z terenów odrodzonej Polski. Propagował i wspierał hodowlę, założoną między innymi z jego inicjatywy, spółdzielczego stada ogierów, w którym wyhodowano nowy typ konia użytkowego oraz założono księgi rodowodowe. Erich Volkening zmarł w nocy z 14 na 15 sierpnia 1929 r. w szpitalu we Wschowie. Pochowany został na Staromiejskim Cmentarzu we Wschowie. Po 8 latach od jego śmierci, tj. w 1937 roku, wciąż wdzięczni mieszkańcy jak i władze miasta oraz powiatu ufundowały tablicę pamiątkową, którą umieszczono na olbrzymim głazie narzutowym, ustawionym przed ówczesnym urzędem przy BanhofStrasse (Kazimierza Wielkiego nr 16,18,20). Napis na tablicy głosił: „Pamięci naszego zasłużonego starosty powiatowego Volkeninga od 17 stycznia 1920 do 14 sierpnia 1929”.
Mateusz Szałata MZW
Artykuły:
Artykuł „Pamięć przywrócona” Zbigniew Korona. W zbiorach MZW.
Fraustadt und lanchen 1981, nr 1, s. 7-8. Autor: Rolf Volkening.
Fraustadt und lanchen, lipiec 2004, nr 2, s. 23 – 30. Autor: Rolf Vokening.
Ostland 1929, nr 34, s. 436. Pod redakcją E. Ginschela i dr Franza Ludkike. Berlin 1929 r.
Korespondencje:
List Rolfa Volkeninga, Koblencja, styczeń 2003.
Książki:
„Drogi do niepodległości. Ziemia wschowska i pogranicze wielkopolsko – śląskie”, s. 310. Pod redakcją Marty Małkus i Kamili Szymańskiej, Wschowa – Leszno 2020.
„Granica 1920 na ziemi wschowskiej i pograniczu wielkopolsko – śląskim”, s. 276. Pod redakcją Marty Małkus i Kamili Szymańskiej, Wschowa – Leszno 2022
Inne:
Nekrolog Ericha Volkeninga MZW/AH/184